Ο Ιωάννης Καποδίστριας είναι σύγχρονος της Γαλλικής Επανάστασης, ενός μεγάλου ιστορικού γεγονότος το οποίο άλλαξε ριζικά το πολιτικό γίγνεσθαι της Ευρώπης. Το σύνθημά της «Ελευθερία, Ισότητα και Αδελφοσύνη» στην ουσία γίνεται σύνθημα όλων των επαναστατικών κινημάτων του 19ουκαι 20ού αιώνα. Είναι αδιαμφισβήτητο ότι η ιδέες που εκπήγαζαν από τις έννοιες αυτού του τρίπτυχου ήταν προσφιλείς και στο νεαρό τότε Καποδίστρια, η πατρίδα του οποίου για 3,5 αιώνες βρισκόταν υπό τον οθωμανικό ζυγό.
Αυτό έγινε φανερο από την αρχη της πολιτικής του σταδιοδρομίας, που ξεκινά ουσιαστικά με τη σύσταση της Επτανήσου Πολιτείας. Ως αξιοματούχος ο Καποδίστριας διατηρούσε άριστες σχέσεις με τον ρώσο πληρεξούσιο Γεώργιο Μοτσενίγο, του οποίου ήταν προστατευόμενος. Ωστόσο όταν είχε επιλεχθεί ως εισηγητής της επιτροπής που θα συνέτασσε το σχέδιο του νέου συντάγματος ήρθε σε διαφωνία με τον Μοτσενίγο, καθώς οι αλλαγές που πρότεινε ήταν κατά πολύ πιο φιλελεύθερες σε σχέση με αυτές που επιθυμούσε η ρωσική αυλή.
Οι επιτυχίες του Ναπολέοντα στα ευρωπαϊκά πεδία μάχών κατά της Πρωσίας είχαν σαν αποτέλεσμα την υπογραφή των Συνθηκών του Τίλσιτ με την οποία ο ρώσος αυτοκράτορας Αλέξανδρος Α΄ παραχώρησε την Επτάνησο Πολιτεία στην Γαλλία. Αυτό σήμαινε και το τέλος για αυτό το κρατικό μόρφωμα, αλλά ταυτόχρονα και την αρχή της σταδιοδρομίας του Καποδίστρια στην Ρωσία η οποία τον έφερε στην κορυφή της ευρωπαϊκής πολιτικής και διπλωματικής σκηνής.
Ο Καποδίστριας δεν ήταν ο πρώτος Έλληνας στην υπηρεσία του ρωσικού κράτους, αλλά σίγουρα ένας από τους πιο λαμπρούς. Ο επιφανής ρώσος ιστορικός ο Νικολάι Καραμζίν έλεγε γι’ αυτόν ότι είναι «ο πιο ευφυής άνθρωπος της αυλής μας». Αυτό επιβεβαιωνόταν από το γεγονός ότι ο αυτοκράτορας Αλέξανδρος Α’ έτρεφε προς το πρόσωπό του βαθιά εκτίμηση για την εντιμότητα, την οξυδέρκεια και τις άλλες αρετές του.
Παραπάνω αναφέρθηκαν τα ονόματα δύο μεγάλων ανδρών, του Ναπολέοντα και του Αλέξανδρου Α’. Ο καθένας απ’ αυτούς πρέσβευε την ιδέα της ενωμένης Ευρώπης, με την διαφορά ότι ο Ναπολέοντας έβλεπε την ενωμένη Ευρώπη υπό την γαλλική πρωτοκαθεδρία ενώ, αντίθετα, η ιδέα του Αλέξανδρου Α’ για την ενωμένη Ευρώπη αποτυπώθηκε στην Ιερά Συμμαχία, η οποία προέβλεπε την διατήρηση της ευρωπαϊκής ενότητας μέσω της διαφύλαξης και ενίσχυσης των μοναρχικών θεσμών και την καταστολή των κοινωνικο-ανατρεπτικών κινημάτων των λαών της Ευρώπης.
Ωστόσο υπήρχε και τρίτη αντίληψη για το πώς έπρεπε να οργανωθεί η ενωμένη Ευρώπη, αυτή του Ι. Καποδίστρια.
Μετά την συντριβή του Ναπολέοντα τέθηκε το ζήτημα για την πολιτική οργάνωση της Ευρώπης. Τις αντιλήψεις του περί του ζητήματος αυτού ο Καποδίστριας εφάρμοσε στην Ελβετία, όπου στάλθηκε από τον Αλέξανδρο Α’ για να οργανώσει το πολιτειακό της σύστημα, το οποίο θα εξασφάλιζε την ουδετερότητά και την ανεξαρτησία της.
Ο Καποδίστριας συνέταξε το ελβετικό Σύνταγμα πάνω στις αρχές της αρχαιοελληνικής δημοκρατίας τις οποίες εμπλούτισε με προσωπικά σχέδια που αξιοποίησε στην οργάνωση του ελβετικού πολιτειακού συστήματος, επί τη βάσει των αυτόνομων κρατιδίων τα οποία θα αποτελούσαν την Ελβετική Ομοσπονδία.
Στην ουσία η αποστολή του στην Ελβετία έδωσε στον Καποδίστρια την ευκαιρία να εφαρμόσει τις ιδέες του για την πολιτική οργάνωση της ευρωπαϊκής ηπείρου τις οποίες πρέσβευε στο Συνέδριο του Άαχεν με απώτερο σκοπό την πρόληψη μεγάλων πολέμων στην Ευρώπη. Αλλά οι «πεφωτισμένοι» ευρωπαίοι ηγέτες αγνόησαν τη διάνοια του Καποδίστρια.
Από τότε η Ευρώπη μπαίνει στην εποχή των τριών μεγάλων πολέμων.
Το 1853-1856 ξεσπάει ο Κριμαϊκός πόλεμος στα πεδία των μαχών του οποίου πέφτουν συνολικά 310.461 στρατιώτες.
Το 1914-1918 ακολουθεί Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος στα πεδία των μαχών του οποίου χάνονται 996.769 ψυχές, 18.189.277 άνδρες τραυματίζονται και 7.470.814 αγνοούνται.
Τέλος, κατά την περίοδο 1939-1945 η ανθρωπότητα γίνεται μάρτυρας του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, ενός πολέμου άνευ προηγουμένου σε ανθρώπινες απώλειες. Ο συνολικός αριθμός των πεσόντων ανήλθε σε 25.000.000, ενώ τα θύματα μεταξύ του άμαχου πληθυσμού έφτασαν περίπου τα 38.000.000 – σύνολο 63.000.000.
Δηλαδή, χρειάστηκαν:
- Τρείς μεγάλοι πόλεμοι και γύρω στα 80.000.000 θύματα
- Πέντε συνταγματικοί ανασχηματισμοί στη Γαλλία
- Δύο βαριές ήττες για την Γερμανία στον Α΄ και Β΄ Παγκόσμιους Πολέμους με αποκορύφωμα τα ειδεχθή εγκλήματα της ναζιστικής ιδεολογίας
- Και Δύο καταρρεύσεις της Ρωσίας το 1917 και 1991
ώστε η Ευρώπη να αντιληφθεί το πνεύμα και τις ιδέες του Καποδίστρια, όμως το ερώτημα είναι, αν όντως έχει αντιληφθεί. Την ίδια περίοδο που η Ευρώπη αιματοκυλιζόταν, στην Ελβετία δεν έπεσε ούτε μια σφαίρα! Ουτε μια! Η σκέψη αυτή προκαλεί δέος.
Όμως και πάλι, όπως δείχνει η σημερινή κρίση στην Ευρώπη, η ενωτική της πολιτική δεν βασίζεται στις αρχές που διατύπωσε ο Καποδίστριας, τις δύο δηλαδή βασικές αρχές: πρώτη είναι η άμεση δημοκρατία, δηλαδή όλα τα σημαντικά ζητήματα αποφασίζονται μέσω των δημοψηφισμάτων ή και λαϊκών πρωτοβουλιών, και δεύτερη είναι η ισότητα μεταξύ όλων των μελών της Ένωσης.
Στην σημερινή Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έχουμε ούτε το ένα, ούτε το άλλο. Παραδείγματος χάρη, ένα από τα βασικά προβλήματα που πρόκειται να ταλανίσει την ευρωπαϊκή ενότητα έγκειται στην φύση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου αλλά και του Συμβουλίου της Ε.Ε., η σύνθεση των οποίων βασίζεται στην αρχή της πληθυσμιακής ποσοστιαίας αντιπροσώπευσης των κρατών, κάτι που σημαίνει ότι δεν υπάρχει ισότητα μεταξύ των μεγάλων και των μικρών λαών.
Ο Καποδίστριας πολύ σωστά δεν δέχθηκε την αρχή της ποσοστιαίας αντιπροσώπευσης των λαών η οποία εγκυμονεί κινδύνους, αλλά την ισότητα μεταξύ των κρατικών οντοτήτων που αντιπροσωπεύουν αυτούς τους λαούς. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι το κράτος είναι το ανώτερο επίπεδο της κοινωνικής οργάνωσης ενός λαού, το οποίο καλείται να εξασφαλίσει την ύπαρξή του. Αυτό σημαίνει ότι η ισότητα στην Ε.Ε. πρέπει να εξασφαλίζεται στο επίπεδο των κρατών, στα οποία η δημοκρατία θα εξασφαλίζεται μέσω των δημοψηφισμάτων και λαϊκών πρωτοβουλιών.
Μία δεύτερη παρατήρηση, που είναι και σημαντικότερη, είναι το ότι στην σημερινή Ευρώπη η άμεση δημοκρατία ως δικαίωμα των πολιτών που επιβάλει την λαϊκή βούληση στην εξουσία έχει σημαντικά περιοριστεί.
Όπως και στην Ελλάδα π.χ. οι πολίτες δεν ερωτήθηκαν και δεν αποφάσισαν εάν θα έπρεπε να ενταχθεί η χώρα στη Ευρωζώνη, έτσι και στις χώρες της Ε.Ε. για μείζονα πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα οι επιλογές δεν είναι αποτέλεσμα άμεσης δημοκρατικής διαδικασίας όπως συμβαίνει για πολλά ζητήματα στην Ελβετία.
Ποιο θα είναι ίσως το αποτέλεσμα; Αργά ή γρήγορα η λαϊκή αντίδραση θα διοχετευθεί προς οδεύσεις με επικίνδυνες καταλήξεις όπως η άνοδος των ακραίων πολιτικών δυνάμεων (γεγονός που ήδη παρατηρείται), κάτι το οποίο με τη σειρά του θα τροφοδοτήσει στην αρχή μία ευρύτερη ευρωπαϊκή κρίση που θα καταλήξει στη συνέχεια, ως συνήθως, σε μία ακόμη παγκόσμια σύρραξη.
Αν λάβουμε υπόψιν το γεγονός ότι σε κάθε νέα παγκόσμια σύρραξη οι ανθρώπινες απώλειες αυξάνονται κυριολεκτικά με γεωμετρική πρόοδο μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι τα θύματα μιας τέτοιας νέας εμπλοκής πολλαπλασίως θα ξεπεράσουν σε αριθμό εκείνα των μειζόνων συγκρούσεων που προηγήθηκαν στην Ιστορία της ηπείρου μας.
Είναι φανερό ότι η ιδέα της ισότητας μεταξύ των κρατών δεν είναι προσφιλής στην πολιτική ελίτ των «μεγάλων» ευρωπαϊκών χωρών, όπως και η ιδέα της άμεσης δημοκρατίας δεν είναι προσφιλής στην πολιτική ελίτ των ευρωπαϊκών κρατών γενικά.
Αλλά από την άλλη πλευρά είναι σίγουρο ότι είναι δυνατό οι απλοί πολίτες να γίνουν κοινωνοί του μηνύματος ότι υπάρχει λύση για την πρόληψη των μεγάλων ευρωπαϊκών κρίσεων, θύματα των οποίων τελικά θα είναι οι ίδιοι. Η λύση δεν είναι άλλη από αυτή που είχε οραματιστεί ο Καποδίστριας. μια Ευρώπη ισότητας των κρατών και κυριαρχίας της λαϊκής βουλήσεως, που μπορεί ν’ αποτρέπει εντάσεις, κρίσεις και συγκρούσεις.
Η ιδέα αυτή ακούγεται ως ουτοπία, σαν την ιδεατή Πολιτεία του Πλάτωνος, με τη διαφορά ότι έχει τύχει εφαρμογής και λειτουργεί επιτυχώς σχεδόν δύο αιώνες.
Αγαθαγγελος Γκιουρτζίδης, ιστορικός-ερευνητής
Εισήγηση στην ημερίδα «Ιωάννης Καποδίστριας, ο Έλληνας, ο Ευρωπαίως». 06/10/2017
Δημοσίευση στην εφημερίδα Έθνος. 26/10/2017
